CÁO CHẾT BA NĂM QUAY ĐẦU VỀ NÚI

BÀN LẠI CÂU "CÁO CHẾT BA NĂM QUAY ĐẦU VỀ NÚI"

Published on 01/10,2014

 BÀN LẠI CÂU

"CÁO CHẾT BA NĂM QUAY ĐẦU VỀ NÚI"

Câu này học giả An Chi đã trả lời như sao chép bên dưới. Tuy nhiên vì nghĩ rằng trả lời của An Chi chưa thỏa đáng nên tôi xin bàn lại như sau:

Trước hết là bài của học giả An Chi

Cóc hay là cáo?

13:51 | 05/09/2013

Bạn đọc: Hiện nay có nhiều người chưa hiểu rõ câu “Cóc chết ba năm quay đầu về núi”. Rất mong học giả An Chi cho biết ý nghĩa của câu nói trên và nguồn gốc của nó. Xin cảm ơn.

Trần Minh Xuân (Vũng Tàu)

Học giả An Chi: Nhiều người chưa hiểu rõ câu “Cóc chết ba năm quay đầu về núi” là phải. Về vấn đề này, trong bài “Tại sao một số thành ngữ, tục ngữ lại khó hiểu?” (Thông tin Khoa học & Công nghệ, Thừa Thiên - Huế, số 3/1996), chúng tôi đã viết như sau (ở đây có chỉnh sửa đôi chút):

“Đó là do người viết văn thời nay đã vô tình hoặc cố ý bóp méo một số thành ngữ, tục ngữ, chủ yếu là thành ngữ, mà làm cho chúng trở nên dị dạng so với hình thức gốc. Những dạng thức mới này thực chất chỉ là những thành ngữ dỏm vì người viết không nắm vững từ ngữ nên đã viết sai một cách vô ý thức hoặc vì người viết tuy có vốn từ ngữ phong phú nhưng lại “cải biên” thành ngữ không đúng điệu, nên cuối cùng cũng làm cho chúng “không giống ai”. Từ điển thành ngữ Việt Nam của Viện Ngôn ngữ học do Nguyễn Như Ý chủ biên đã ghi nhận câu “Cóc ba năm lại quay đầu về núi” (lấy ở báo Tiền phong ngày1/7/1977). Hình thức gốc (và đúng) của câu này là “Cáo chết ba năm quay đầu về núi”. Ta đâu có thể nào tự tiện đổi “cáo” thành “cóc” được, vì nếu có thể hoán vị một cách tùy tiện như thế thì biết đâu sẽ chẳng có người hứng chí mà tuyên bố rằng “con cáo là cậu ông trời” để làm một cuộc đổi đời vì xưa nay ai cũng biết rằng, cậu của ông ta chỉ là con… cóc trong ngôn ngữ dân gian mà thôi”.

Chúng tôi đã viết như thế cách đây 17 năm, còn lần này xin nói thêm như sau. Nếu những người tập hợp thành ngữ thành từ điển để làm khuôn vàng thước ngọc cho người xài tiếng Việt noi theo mà kỹ lưỡng đến nơi đến chốn thì có thể là họ đã gạt bỏ câu này một cách không thương tiếc. Hay là họ muốn tận dụng những câu như thế này để làm cho sách của mình dày thêm? Chính vì những sự “buông thả” như thế mà nhiều câu thành ngữ “khuyết tật” mới có cơ hội len lỏi vào kho văn học dân gian rồi được “phát tán”. Câu này cũng vậy. Xin bạn đọc bài “Tâm thức cội nguồn” của PVM trên Thanh niên Online ngày 26/2/2012. Tác giả này đã viết:

“Cóc chết ba năm còn quay đầu về núi” - câu ngạn ngữ đầy ẩn dụ. Bởi cóc có một bản năng “tìm về mái nhà xưa” rất đáng nể. Hãy bắt một “cậu” cóc thường tá túc nơi góc hiên nhà, lấy sơn trắng bôi lên đầu làm dấu rồi di dời cậu ta ra ngoài gò mả thật xa. Đảm bảo vài ba ngày sau lại thấy cậu lim dim cặp mắt ngồi lù lù nơi chỗ cũ”.

Cứ làm như đó là một câu thành ngữ đích thực! Chúng tôi nêu thí dụ trên đây làm một dẫn chứng để cho thấy cái câu trẹo trọ kia đã được một số người sử dụng mà không hề quan tâm đến mối quan hệ giữa chủ thể “cóc” với quê hương của nó là “núi” (dĩ nhiên là chỉ theo lời của câu trẹo trọ kia). Thực ra, môi trường sinh sống của cóc chủ yếu là đồng bằng và rừng rậm chứ không phải núi. Huống chi nếu cóc chết đi thì xác của nó sẽ phân hủy trong một thời gian ngắn chứ làm sao có chuyện đã chết ba năm rồi mà nó còn quay đầu về núi! Vậy ta phải quẳng cóc đi mà trả chỗ cho cáo.

Về câu “Cáo chết ba năm quay đầu về núi” thì trên Kiến thức Ngày nay số 304 (10/1/1999), chúng tôi đã viết (có sửa chữa):

“Câu này bắt nguồn ở thành ngữ tiếng Hán “hồ tử thú khâu” [狐死首丘] (cáo chết hướng [về] gò), thường nói tắt thành “thú khâu” 首丘 (= hướng về phía gò). “Hồ tử thú khâu” thực chất là một lối dụng điển vì thư tịch Trung Hoa xưa từng nói đến chuyện này. Thiên “Đàn Cung” trong sách Lễ ký viết: “Người đời xưa có lời nói rằng cáo chết hướng về đúng gò; ấy là nhân vậy” (Cổ chi nhân hữu ngôn viết: Hồ tử chính khâu thú; nhân dã). Bài “Ai Dĩnh” trong phần “Cửu chương” của Sở từ có câu “Cáo chết ắt quay về phía gò” (Hồ tử tất thú khâu). Truyện Khấu Vinh trong Hậu Hán thư có câu “Không bằng cái tình của con cáo chết mà (còn biết) hướng về gò” (Bất thắng hồ tử thú khâu chi tình). Thiên “Thuyết lâm” trong sách Hoài Nam Tử có câu “Chim bay về quê, thỏ chạy về hang, cáo chết hướng gò” (Điểu phi phản hương, thố tẩu quy quật, hồ tử thú khâu). Chữ nghĩa rành rành như thế thì sao lại có thể tùy tiện mà đổi cáo thành “cóc” được?”.

Cách đây 14 năm, chúng tôi đã viết như trên. Lần này xin nói thêm như sau. Với những văn liệu đã thấy, ta khó có thể nói rằng câu “Cáo chết ba năm quay đầu về núi” không phải do tích Tàu, sách Tàu mà ra. Có điều là tiền nhân của người Việt đã thêm mắm thêm muối nên làm cho câu thành ngữ càng khó hiểu với hai tiếng “ba năm”. “Hồ tử thú khâu” thì dịch thành “Cáo chết hướng (về) gò” là đủ rồi. Sao phải thêm “ba năm”? “Ba năm” là làm sao? Ba năm thì đã thịt nát xương tan tuyệt tích rồi còn đâu. Mà đây là lấy chuyện thực tế để ví von chứ đâu có phải chuyện vô hình, siêu nhiên mà hòng đem chuyện hồn của con cáo đã chết ra nói! Lại nữa, “khâu” cũng đâu phải là “núi” mà là “gò” và chỉ là một hoán dụ để chỉ cái hang của con cáo mà thôi. Câu thành ngữ này dùng để chỉ những người yêu quê hương, không phải là những kẻ vong bản, những người tuy sống ở tha phương nhưng muốn lúc chết thì được chôn ở quê nhà.

Thế nhưng trên trang tw.myblog.yahoo.com/mchuchen, người ta lại đem câu “Cáo chết ba năm quay đầu về núi” ra dịch ngược trở lại sang tiếng Tàu thành “Hồ ly tử tam niên nhưng trạo đầu hướng sơn khâu” [狐狸死三年仍掉頭向山丘] rồi còn giải thích rằng, nó tương ứng với câu “Hồ tử thú khâu” của Tàu nữa! Không biết Tàu đọc đến đó có phì cười hay không, nhất là với hai tiếng “ba năm”?

 A.C

 Nguồn : http://petrotimes.vn/news/vn/hoc-gia-an-chi-giai-dap/coc-hay-la-cao.html

Như thế là sau năm lần bàn về câu này, An Chi đã làm rỏ nghĩa của câu “ Cáo chết ba năm quay đầu về núi” trong đó có 4 chi tiết :

1 -  Nguồn gốc câu “ Cáo chết ba năm quay đầu về núi ” “Câu này bắt nguồn ở thành ngữ tiếng Hán “hồ tử thú khâu” [狐死首丘] (cáo chết hướng [về] gò), thường nói tắt thành “thú khâu” 首丘 (= hướng về phía gò).Còn câu “hồ tử thú khâu” thì xuất xứ từ tích nào?

2 - Cáo : Chữ nghĩa rành rành như thế thì sao lại có thể tùy tiện mà đổi cáo thành “cóc” được?”. 

3– Ba năm : Có điều là tiền nhân của người Việt đã thêm mắm thêm muối nên làm cho câu thành ngữ càng khó hiểu với hai tiếng “ba năm”. “Hồ tử thú khâu” thì dịch thành “Cáo chết hướng (về) gò” là đủ rồi. Sao phải thêm “ba năm”? “Ba năm” là làm sao? Ba năm thì đã thịt nát xương tan tuyệt tích rồi còn đâu.

4 – Núi : Lại nữa, “khâu” cũng đâu phải là “núi” mà là “gò” và chỉ là một hoán dụ để chỉ cái hang của con cáo mà thôi. 

Tuy bác cả 4 yếu tố trên nhưng An Chi vẫn công nhận câu thành ngữ ấy và giải thích “Câu thành ngữ này dùng để chỉ những người yêu quê hương, không phải là những kẻ vong bản, những người tuy sống ở tha phương nhưng muốn lúc chết thì được chôn ở quê nhà”.

Riêng tôi nghĩ rằng người Việt xưa nói “ Cáo chết ba năm quay đầu về núi” chắc có cái lý của nó và vì nó không giống với câu của Trung hoa nên chắc là không phải lấy từ điển tích của phương Bắc.

Để giải thích câu này theo tôi cũng có 4 vấn đề cần được giải quyết.

1 – Nguồn gốc câu này từ đâu?

2 - Tại sao không phải con gì mà phải là Cáo?

3 – Tại sao không phải là 1,2 hay 4,5 mà lại là 3 năm?

4 – Tại sao không quay về đâu mà lại quay về núi?

1 – Nguồn gốc câu này từ đâu?

Theo tôi câu “ Cáo chết ba năm quay đầu về núi” có nguồn gốc từ kinh dịch, cụ thể là quẻ CẤN ☶, tượng của Cấn là núi và đại diện cho quẻ cấn theo người Việt xưa chính là con cáo, điều này đã được ghi lại trong câu chuyện "Cóc kiện Trời". Đây là câu chuyện nguồn gốc Tiên Thiên bát quái của người Việt được thể hiện qua chuyện dân gian, vì vậy 3 câu hỏi còn lại cũng nằm trong câu chuyện này.

2 - Tại sao không phải con gì mà phải là Cáo?

Trong truyện cổ dân gian Việt Nam có câu chuyện Cóc kiện Trời. Theo tôi câu chuyện này nhằm ghi lại Tiên Thiên Bát Quái (TTBQ) của người Việt. Xin trích một đoạn như sau :

Ngày xửa ngày xưa, con cóc vẫn sần sùi xấu xí như ngày nay, nhưng cóc nổi tiếng giữa muôn loài là một con vật tuy bé nhỏ nhưng rất gan dạ. Gan cóc tía mà lại. Thông thường năm nào, Ngọc hoàng Thượng đế  = Vô cực  cũng sai thần Mưa làm mưa cho muôn loài, cây cối, nhưng vào một năm không nhớ rõ năm nào, trời làm hạn hán khủng khiếp. Nắng lửa hết tháng này đến tháng khác, hút cạn nước sông ngòi, đầm hồ, mọi cây cỏ đều khô héo cả, đất nứt như một khe vực. Muôn loài không còn một giọt nước để uống. Các con vật to lớn hùng mạnh xưa nay tác oai tác quái trong rừng đều nằm lè lưỡi mà thở để đợi chết, không ai nghĩ được kế gì để cứu mình, cứu muôn loài. Sức mạnh của chúng chỉ để bắt nạt nhau thôi chứ đâu có thể làm gì nổi ông trời.. Duy có anh chàng Cóc tía bé nhỏ, xấu xí kia là có gan to. Anh tính chuyện lên thiên đình kiện Trời làm mưa cứu muôn loài... Khởi đầu chỉ có một mình  Thái cực,nhưng anh đâu có nản. Anh đi ngày đi đêm, Lưỡng nghi ( câu này tôi thêm vào) một hôm đi qua một vũng đầm khô Cóc tía gặp Cua càng ☰ (càn) Cua hỏi Cóc đi đâu. Cóc bèn kể rõ sự tình, và rủ Cua cùng đi kiện Trời. Ban đầu Cua định bàn ngang. Thà chết ở đây còn hơn chứ Trời xa thế đi sao tới mà kiện với tụng. Nhưng những con vật ở quanh Cua nghe Cóc nói lại tranh nhau mà bàn ngang bàn lùi, làm cho Cua nổi giận. Nói ngang bàn ngang là chuyện ngang của Cua thế mà họ lại dám tranh mất cái quyền ấy, cái quyền được phép ngang như cua cơ mà. Thế là Cua làm ngược lại, Cua tình nguyện cùng đi với Cóc.

Ði được một đoạn nữa, Cóc lại gặp Cọp ☴ (tốn)đang nằm phơi bụng thở thoi thóp. Gấu☵(khảm) đang chảy mỡ ròng ròng và khát cháy họng. Cóc rủ Gấu và Cọp đi kiện trời. Cọp còn lưỡng lự thì Gấu đã gạt đi mà nói rằng:

- Anh Cóc nói có lý, chẳng có lẽ chúng mình cứ nằm ở đây đợi chết khát cả ư... Ta theo anh Cóc thôi. Ðến ngang như anh Cua còn theo anh Cóc được thì tại sao chúng mình không theo.

Cả bọn nhập lại thành đoàn. Ði thêm một chặng nữa thì gặp con Cáo☶ (cấn) bị lửa nướng cháy xém lông và đàn Ong ☷ (khôn)khô hết mật. Cả hai con vật này cũng hăng hái nhập vào đoàn loài vật đi kiện Trời do Cóc dẫn đầu. (http://viennhu.vnweblogs.com/post/11641/428380).

(Thông thường thì người ta đọc TTBQ theo chiều ngược kim đồng hồ : Càn – đoài – ly – chấn – tốn - khảm – cấn – khôn. Tuy nhiên theo dẫn dắt của câu chuyện thì lại theo chiều kim đồng hồ : Càn – tốn - khảm - cấn – khôn ..) Khảm là hướng Tây, Cấn là Tây Bắc. Cấn là Cáo. Khôn = Bắc thuộc thủy, nên khi thủy dâng lên làm chết Cáo, đây chính là câu chuyện Tiên Thiên bát Quái thông qua truyền thuyết về Hồ Tây hay Đầm xác cáo. Rỏ ràng cáo chính là quẻ CẤN.

Cứ theo câu chuyện trên thì rỏ ràng người Việt xưa đã sử dụng hình ảnh những con vật để tiêu biểu cho các quẻ trong bát quái và con Cáo đại diện cho quẻ Cấn. mà đã là  quẻ Cấn thì con vật tiêu biểu cho nó là Cáo chứ không thể là con gì khác.

3– Tại sao không phải là 1,2 hay 4,5 mà lại là 3 năm?

Mỗi quẻ chỉ có 3 hào, quẻ Cấn cũng thế, quá khứ - hiện tại – tương lai chỉ có thế, mãi mãi vẫn thế, cũng như con người sinh ra mãi mãi chỉ có một quê hương. Chính vì vậy mà có “ba năm”. Ba năm ở đây không phải là số đếm mà có nghĩa là mãi mãi, cũng như ta nói trăm năm hạnh phúc vậy.

4– Tại sao không quay về đâu mà lại quay về núi?

Theo bát quái quẻ Cấn là tượng trưng cho Núi ( Cấn vi sơn) nên dĩ nhiên là cáo phải quay đầu về núi chứ về đâu nữa.

Như thế ta thấy câu “Cáo chết ba năm quay đầu về núi” là có cơ sở. Nguồn gốc của nó chính là quẻ Cấn, nghĩa của nó là dù đi đâu, ở đâu cho đến khi chết, trong lòng con người cũng chỉ có một cội nguồn để hướng về; Đồng thời người Việt đâu có lấy câu "Hồ tử thú khâu” của Trung hoa rồi thêm mắm thêm muối để dịch thành câu "Cáo chết ba năm quay đầu về núi" đâu. Chính vì vậy so với các câu mà học giả An Chi trích dẩn thì chưa biết ta lấy của phương Bắc hay ngược lại./.